Artikelen
Barnsteen
Tranen der Goden.
Barnsteen in de oudheid
Al in de oude steentijd was barnsteen bekend. Of het toen ook al als sieraad werd gedragen of meer als amulet, is niet bekend, maar vondsten in grotten in Spanje (Altamira), Oostenrijk en Frankrijk maken duidelijk dat barnsteen toen al hogelijk werd gewaardeerd. Amuletten van barnsteen zijn al minstens 30.000 jaar oud. Talrijker zijn vondsten van bewerkt barnsteen uit de jongere steentijd (Neolithicum, 6000 – 3800 v.Chr.) die men in Denemarken, Zweden, Duitsland en Polen heeft gevonden. Ook in Nederland heeft men uit die tijd in hunebedden en graven barnstenen sieraden en kralen aangetroffen.
Het bij Ingolstadt in Duitsland gevonden barnstenen collier bestond uit vele honderden geslepen barnstenen kralen.
In Brons- en IJzertijd speelde barnsteen een nog belangrijker rol. Langs de kust vond men veel barnsteen, dat verhandeld werd. Ook importeerde men ruwe brokken barnsteen uit noordelijker gebieden. Deze ruilhandel in barnsteen bracht in onze streken rijkdom en welvaart. De vondsten van talrijke bronzen voorwerpen wijzen daar op.
In Drenthe zijn uit de IJzertijd fraaie vondsten bekend, zoals het kralensnoer uit een grafheuvel bij Exloo. Het snoer zat met beenderresten in een kleine pot. Bij Ingolstadt in Duitsland vond men een prachtig collier dat uit vele honderden barnstenen kralen bestond. Sieraden als deze waren ongetwijfeld voorbehouden aan een kleine elite die zich dit kostbare materiaal kon veroorloven. Ze gaven de draagster status.
Versteend hars?
Barnsteen, lezen we vaak, is ‘versteend’ hars, afkomstig van de barnsteenden (Pinus succinifera). Dat ‘versteend’ is niet waar en met die zogenoemde ‘barnsteenden’ zit het ook scheef. Barnsteen is inderdaad fossiel boomhars, dat lang geleden door bomen is geproduceerd, maar nog steeds is niet bekend door welke boom of bomen precies. Het kunnen naaldbomen zijn geweest, maar ook loofbomen zijn in staat om grote hoeveelheden hars uit te scheiden. Dat was in het verre verleden toen barnsteen ontstond niet anders. Barnsteen zou ook van bepaalde cypressen afkomstig kunnen zijn of misschien wel van een larikssoort, maar dat moet nog verder onderzocht worden. Opmerkelijk is wel dat in een stukje barnsteen uit de Eemshaven, de afdruk van een zeer fijne houtstructuur bewaard is gebleven. Onder de microscoop zijn allerlei details van houtcellen te zien. Ze wijzen op een boomsoort die verwant is aan de lariks.
Barnsteen is evenmin versteend. Hoewel het miljoenen jaren oud is, is het nog steeds hars. Barnsteen kun je makkelijk in brand steken, waarbij een typische harsgeur vrij komt. Wel heeft het fossiele hars in de loop van de tijd veranderingen ondergaan. Zo verloor het een groot deel van zijn vluchtige bestanddelen, waaronder terpentijn. Ook raakten de harsmoleculen op een ingewikkelde manier met elkaar verknoopt. Barnsteen werd hierdoor hard, waardoor het gezaagd en geslepen kan worden.
Barnsteen is dus niets anders dan fossiel boomhars. Toch hebben veel mensen er moeite mee om barnsteen als een fossiel te zien, maar aan de andere kant, een echt mineraal is het ook niet. Immers, fossielen en mineralen hebben net als vogels en planten vaste kenmerken wat betreft vorm, samenstelling en uiterlijk. Van barnsteen kun je dat niet zeggen. Het komt in talloze soorten, kleuren en vormen voor.
Is barnsteen bijzonder? Ja, dat is ook de reden waarom het bij verzamelaars zo’n bijzondere plaats inneemt. Hoewel het niet zeldzaam is, koestert men het als een kostbaar bezit. Door zijn kleuren en lichteffecten gaat van barnsteen een bijzondere bekoring uit. Hier komt nog bij dat het makkelijk te bewerken is, het bevat soms kleine insecten en bij wrijving trekt het stofjes en kleine stukjes papier aan. Wij weten nu dat dit door statische elektriciteit komt, maar vroeger was het pure magie.
Barnsteen in Nederland.
Ook in ons land is barnsteen allerminst zeldzaam. In Noord- en Oost-Nederland komt het op bepaalde plaatsen in zandzuigerijen zelfs vrij algemeen voor. Dat het door zo weinig mensen wordt gevonden, komt omdat de vondstomstandigheden onvoorspelbaar zijn. Het loont nauwelijks de moeite om er een grote afstand voor te rijden. Bovendien moet je ook weten waar en hoe je in zo’n groeve moet zoeken en verzamelen mits je toestemming krijgt. Zo ook bij de aanleg van het viaduct bij Drachten is barnsteen gevonden, het zand was afkomstig uit de zandzuig put te Ureterp/vaart.
Barnsteen opgewaardeerd
Om minder mooie stukken barnsteen aantrekkelijker en dus meerwaarde te geven, hanteert men momenteel allerlei technieken. Veel van het aangeboden barnsteen heeft een of andere bewerking ondergaan. Dit geldt vooral voor de wat grotere, ruwe stukken en barnsteen dat minder of niet geschikt is om voor sieraden gebruikt te worden. Troebel geel barnsteen tovert men in autoclaven onder stikstofdruk om in prachtig, volkomen transparant barnsteen, mooier dan het in de natuur voorkomt. Een hittebehandeling veroorzaakt in barnsteen kleine barstjes. Invallend licht wordt daarop weerkaatst en geeft een effect alsof het fossiele visschubjes zijn. Ook perst men barnsteen van tweede en derde keuze tot platen, staven en blokken, waarvan men vervolgens van alles kan maken, vroeger vooral stelen van pijpen. Puur natuur is er bij barnsteen in de winkel veelal niet meer bij.
Ronduit kwalijk zijn praktijken waarbij men kleine gedroogde insecten e.d. in van te voren gemaakte boorgaatjes in barnsteen inbrengt, waarna het boorgaatje met een klein beetje kunsthars van dezelfde kleur wordt opgevuld, zodat het net lijkt alsof we met een echt fossiel insect te maken hebben. Overigens houdt dit niet met insecten op. Legendarisch is een fraai stuk barnsteen met een ingesloten hagedis, dat voor vele duizenden euro’s van de hand ging tot een wetenschapper in Zwitserland er achter kwam dat het hier om een recente vervalsing ging. En dan heb ik het nog niet eens over barnsteen met grote of kleine, volkomen gave ingesloten schorpioenen, die in China en omstreken op markten en in winkels aan toeristen worden aangeboden. Ze zijn niet of nauwelijks met het blote oog van echt te onderscheiden.
« terug naar overzicht artikelen